Gmina Konstantynów

Nazwa beneficjenta:

STOWARZYSZENIE PRZYJACIÓŁ ZIEMI KONSTANTYNOWSKIEJ,

ul. Janowska 20; 21-543 Konstantynów

 

„Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich:

Europa inwestująca w obszary wiejskie”

Operacja mająca na celu promocję obszaru LSR poprzez wydanie publikacji

pt. „Gmina Konstantynów WCZORAJ I DZIŚ”

współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiej w ramach działania Wsparcie dla rozwoju lokalnego w ramach inicjatywy LEADER, poddziałanie 19.2 „Wsparcie na wdrażanie operacji w ramach strategii rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020.

 

Spis treści:

• Od czasów dawnych, do powołania współczesnej gminy - strona 5
• Od początków, do połowy XIX wieku - strona 7
• Przynależność administracyjna strona - 8
• Możne rody Pierwszej Rzeczpospolitej związane z dzisiejszą gminą - strona 10
• Przynależność kulturowa - strona 12
• Na kartach wielkiej historii - strona 12
• W państwie austriackim - strona 15
• W Księstwie Warszawskim - strona 17
• Królestwo Polskie 1815-1859 - strona 17
• Dwory w rejonie Konstantynowa - strona 19
• Osadnictwo w XIX wieku - strona 19
• Od połowy XIX wieku do I Wojny Światowej - strona 21
• Powstanie styczniowe - strona 22
• Uwłaszczenie ziemi dworskiej - strona 22
• Nowy podział administracyjny - strona 22
• Samorządowe gminy wiejskie - strona 24
• Gmina Zakanale na przełomie XIX i XX wieku - strona 26
• Prześladowania Unitów - strona 29
• Ukaz tolerancyjny, Odrodzenie Narodowe i Gubernia Chełmska - strona 29
• I Wojna Światowa - strona 33
• II Rzeczypospolita - strona 35
• Wojna 1920 roku - strona 36
• Ustrój lokalny - strona 36
• Samorząd gminy Zakanale - strona 38
• Nowe życie społeczne i gospodarcze - strona 41
• Ruch osadniczy w gminie Zakanale - strona 41
• Nowy ustrój gmin - strona 42
• Gmina Zakanale w 1938 roku - strona 44
• II Wojna Światowa - strona 49
• Okupacyjna gmina Zakanale - strona 50
• Wiosna 1941 roku - strona 51
• Konspiracja - strona 51
• Wyzwolenie - strona 52
• Lata 1944–1954 - strona 55
• Gromadzkie Rady Narodowe - strona 59
• Gromada Konstantynów - strona 62
• Gromada Komarno - strona 62
• Gromada Bubel Stary - strona 62
• Historia miejscowości gminy Konstantynów - strona 65
• Konstantynów (Kozierady) - strona 66
• Miasto Konstantynów w XVIII wieku - strona 68
• Parafia w Kozieradach (Konstantynowie) - strona 70
• Miasto w zaborze austriackim i Księstwie Warszawskim - strona 70
• Dwór konstantynowski na przełomie XVIII i XIX wieku - strona 71
• Miasto Konstantynów w okresie Królestwa Polskiego do 1870 roku - strona 72
• Parafia w Konstantynowie do 1875 roku - strona 76
• Dwór w Konstantynowie do 1888 roku - strona 77
• Utrata praw miejskich - strona 77
• Konstantynów w okresie od utraty praw miejskich do odzyskania niepodległości - strona 78
• Dwór w Konstantynowie na przełomie XIX i XX wieku - strona 79
• Parafia Konstantynów - strona 82
• I Wojna Światowa - strona 82
• W okresie II RP - strona 84
• Zasłużeni dla Konstantynowa - strona 88
• II Wojna Światowa - strona 89
• Pierwsze lata powojenne - strona 91
• Od 1956 do 1972 roku - strona 92
• Parafia - strona 93
• Antolin - strona 94
• Gnojno - strona 96
• Komarno - strona 98
• Komarno-Kolonia - strona 100
• Solinki (Sulinki) - strona 102
• Wiechowicze (Wichowicze) - strona 102
• Wandopol - strona 103
• Witoldów - strona 104
• Wólka Polinowska - strona 104
• Zakalinki - strona 105
• Zakalinki-Kolonia - strona 105
• Zakanale - strona 106
• Lata 1973–2023 - strona 109
• Gminna Rada Narodowa w Konstantynowie (Gmina Konstantynów 1973–1990) - strona 111
• Gmina Konstantynów w latach 1990–2023 - strona 123
• Lata 90. XX wieku – początki samorządu - strona 124
• Ustawa o samorządzie z 1990 roku - strona 124
• Oświata - strona 144
• Szkoła podstawowa w Konstantynowie - strona 144
• Szkoła podstawowa w Komarnie-Kolonii - strona 152
• Przedszkole w Konstantynowie - strona 154
• Kultura - strona 155
• Gminne Centrum Kultury - strona 155
• Gminna Biblioteka Publiczna  - strona 156
• Pomoc społeczna - strona 158
• Warsztat Terapii Zajęciowej - strona 159
• Stowarzyszenia i organizacje społeczne - strona 160
• Stowarzyszenie Przyjaciół Ziemi Konstantynowskiej - strona 160
• Bractwo Kurkowe w Konstantynowie - strona 162
• Klub Seniora - strona 163
• Koło Gospodyń Wiejskich w Gnojnie - strona 164
• Koło Gospodyń Wiejskich w Komarnie-Kolonii - strona 165
• Koło Gospodyń Wiejskich Wiechowicze - strona 166
• Koło Gospodyń Wiejskich w Konstantynowie - strona 167
• Koło Gospodyń Wiejskich w Antolinie - strona 169
• Koło Gospodyń Wiejskich w Zakanalu - strona 169
• Ochotnicza Straż Pożarna Gnojno - strona 172
• Ochotnicza Straż Pożarna Konstantynów - strona 173
• Ochotnicza Straż Pożarna Komarno - strona 177
• Ochotnicza Straż Pożarna Zakanale - strona 181
• Inwestycje w 2022 roku - strona 184
• Inwestycje w 2023 roku - strona 185
• Miejscowości gminy Konstantynów dziś - strona 189
• Antolin - strona 190
• Gnojno - strona 191
• Komarno - strona 194
• Komarno-Kolonia - strona 194
• Konstantynów - strona 198
• Konstantynów-kolonia - strona 202
• Solinki - strona 202
• Wandopol - strona 204
• Wiechowicze - strona 204
• Witoldów - strona 204
• Wólka Polinowska - strona 204
• Zakalinki - strona 204
• Zakalinki-Kolonia - strona 206
• Zakanale - strona 207

***

Rozdział 1. Od czasów dawnych, do powołania współczesnej gminy

Od początków, do połowy XIX wieku

W początkach państwa polskiego obszary dzisiejszej gminy Konstantynów stanowiły pogranicze tworzących się państw Polski, Rusi Kijowskiej i Litwy. Do najważniejszych grodów tego regionu należały Drohiczyn i Brześć. Do XIII wieku na tych terenach panowali książęta ruscy. Jednak księstwa ruskie zostały straszliwie spustoszone przez najazdy tatarskie i wyrosła wtedy nowa potęga na północy – Litwa. Władcy Litwy rozciągnęli swoje władztwo także nad obszarami nadbużańskimi.

Początki osadnictwa na terenie dzisiejszej gminy nikną w mrokach dziejów. Przez stulecia tutejsze tereny były pokryte bagiennym lasem, nieliczne osady były niemal wyspami pośród pierwotnej puszczy. Do końca XIV wieku Polska i Litwa stanowiły wrogie sobie państwa (z nielicznymi wyjątkami). Pogańscy Litwini najeżdżali ziemie polskie w poszukiwaniu łupów i jeńców. Dodatkowo nasze państwa konkurowały o ziemie ruskie.

W XIV wieku obszary współczesnej gminy wchodziły w skład rozległego państwa litewskiego, stanowiąc jego kresy. Ziemie państwa polskiego rozciągały się w rejonie Łukowa i Parczewa.

Unia polsko-litewska zawarta w Krewie w 1385 roku zmieniła nasze relacje. Dotychczasowi wrogowie stali się sprzymierzeńcami. Poprzez kolejne unie polsko-litewskie następowała coraz większa integracja.

Najstarszą osadą jest Konstantynów, czyli dawne Kozierady. Jej początki sięgają przynajmniej XV wieku. W 1452 roku wymienia się po raz pierwszy Kozierady (Cossirady) podczas opisu podziałów rodów szlacheckich1. Z czasem ten majątek trafił w ręce rodu Bohawitynów.

Ówczesne Kozierady stanowiły wielką wieś podzieloną na liczne działy. Bohawitynowie dziedziczyli tutaj do przełomu XVI i XVII wieku.

Większość obszarów współczesnej gminy należała właśnie do rodziny Bohawitynów. Prawdopodobnie wyjątkiem była początkowo wieś Gnojno – bród na Bugu i przystań rzeczna, która pojawia się w źródłach w 1503 roku.

Wokół rozległej wsi Kozierady, na gruntach Bohawitynów, zakładano kolejne wioski na wykarczowanych obszarach leśnych. W XVI wieku powstały: Komarno, Wiechowicze i Zakalinki. Należy dodać, że zdecydowana większość osadników we wskazanych wsiach była pochodzenia ruskiego, wyznania prawosławnego. Ślady kultury wschodniej, która dominowała tu aż do przełomu XIX i XX wieku, można odnaleźć do dziś (cerkwie, cmentarze prawosławne).

Przynależność administracyjna

W 1413 roku obszar współczesnej gminy włączono do województwa trockiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Było to ogromne województwo, a przez to niezbyt ściśle określono jego granice. W 1520 roku przyłączono Kozierady do nowo powołanego województwa podlaskiego (wyłączonego z województwa trockiego). Już w 1566 roku powołano kolejne województwo w ramach Wielkiego Księstwa Litewskiego – województwo brzesko-litewskie. Nową jednostkę także wyłączono z rozległego województwa trockiego.

Administracja województwa brzeskiego włączyła Kozierady do tegoż województwa.

Z powodu braku odpowiednich map i pomiarów dochodziło nieraz do sporów. Na obszarze współczesnego powiatu bialskiego istniało kilka terytoriów, co do których istniały spory polsko-litewskie ciągnące się przez lata.

W latach 70. XVI wieku okolice współczesnej gminy ponownie przy¬porządkowano do województwa podlaskiego i powiatu mielnickiego. Miało to ogromne znaczenie, bowiem obszar województwa podlaskiego należał, od 1569 roku, do Korony Królestwa Polskiego. W województwie podlaskim obowiązywał polski ustrój prawny, w województwie brzesko-litewskim obowiązywał ustrój litewski.

Na początku XVII wieku ten obszar należał do województwa brzesko¬-litewskiego, by w kilka lat później ponownie znaleźć się w województwie podlaskim – zawiłą sprawę rozstrzygano nawet na sejmie w 1638 roku. Ostatecznie Kozierady włączono do województwa podlaskiego.

Co ciekawe, granica między spornymi ziemiami przebiegała przez te¬ren gminy. Miejscowość Wiechowicze leżała na terenach litewskich (województwo brzesko-litewskie), pozostała część obszaru współczesnej gminy Konstantynów zmieniała przynależność kilkakrotnie, by ostatecznie trafić do województwa podlaskiego. W ten sposób przez teren obecnej gminy przebiegała granica państwowa (mimo że były to państwa sfederowane).

Należy zaznaczyć, że do XIV wieku obszary współczesnej gminy Konstantynów leżały na kresach państwa litewskiego. Po utworzeniu wspólnego państwa ich znaczenie wzrosło. Wielka polityka sprawiła, że nagle położone były w centrum nowego tworu politycznego. Leżały w pobliżu Szlaku Jagiellońskiego łączącego Kraków z Wilnem. Ów szlak przebiegał dwiema odnogami: przez Mielnik lub przez Brześć. Znaczenie Kozierad rosło. Również po przeniesieniu stolicy do Warszawy, w XVII wieku, niewiele się zmieniło. Ówcześnie obszar współczesnej gminy znajdował się w centrum Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Możne rody pierwszej rzeczpospolitej związane z dzisiejszą gminą

W przeszłości na terenie dzisiejszej gminy nie wykształciła się własność drobnoszlachecka (jak na przykład w rejonie Drohiczyna), związana z osadnictwem szlachty mazowieckiej. Brakowało także średniej własności szlacheckiej. Tutaj powstały duże majątki ziemskie – latyfundia magnackie.

Jak wspomniano, pierwszymi właścicielami Kozierad (dziś Konstantynów) był litewski ród Bohawitynów. Na przełomie XVI i XVII wie¬ku część włości kozieradzkiej należała do rodu Kiszków, Chodkiewiczów i książąt Szujskich. Inna część przeszła na własność Sobieskich. W następnych latach wśród dziedziców pojawia się rodzina Warszyc¬kich, w tym Stanisława Warszyckiego – wojewody podlaskiego.

W latach 60. XVII wieku część majątku, drogą wiana, przeszła na własność możnego rodu podlaskiego Pieniążków herbu Odrowąż. Rodzi¬na Pieniążków dziedziczyła do przełomu XVII i XVIII wieku. W 1700 roku córka Jana Pieniążka i Teresy z Warszyckich wyszła za mąż za Karola Juliusza Sedlnickiego (pochodzenia austriackiego), wnosząc w posagu dobra Kozierady.

Po nim dziedziczył jego syn Karol Józef Sedlnicki, podkoniuszy Wielkiego Księstwa Litewskiego, wojewoda podlaski, podskarbi koronny (od 1736 roku). Co ciekawe, wychował się w nieodległym Witulinie. Mnogość ważnych urzędów świadczy o tym, że była to ważna postać ówczesnej Rzeczpospolitej.

Za czasów Sedlnickiego rozegrały się bardzo ważne wydarzenia w dziejach tych terenów. Tenże w 1729 roku wyjednał u króla Au¬gusta II przywilej nadania praw miejskich dla swojej wsi Kozierady. Na cześć swojej żony Konstancji Branickiej nazwał nowe miasto Konstantynów. To również on ustanowił miasto swoją główną siedzibą – wybudował barokowy pałac. Sedlnicki zmarł bezpotomnie 8 stycznia 1761 roku w Konstantynowie.

Od czasów Karola Józefa Sedlnickiego funkcjonowało miasto Konstantynów oraz magnacki pałac – siedziba rodu. Determinowało to historię tych ziem i oddziałuje do chwili obecnej.

Majątek Konstantynów przeszedł na własność rodzin Borzęckich i Czartoryskich. Jednak wobec tego, że zmarły Sedlnicki – podskarbi koronny – zostawił zadłużony skarb koronny, jego dobra zostały, na mocy ustawy sejmowej, zajęte na poczet długów. Skomplikowane sprawy własnościowe w Konstanty¬nowie zostały uregulowane dopiero w 1792 roku, gdy dobra te kupił za sumę 830000 zł Tomasz Witold hrabia Alexandrowicz, wojewoda podlaski (zm. 1794).

Od tej pory, aż do 1944 roku, dobra konstantynowskie należały do rodziny Aleksandrowiczów i ich potomków

Przynależność kulturowa

Należy dodać, że wymienione rody szlacheckie i magnackie, czę¬sto litewskiego czy ruskiego pochodzenia, były spolonizowane, używały języka polskiego i wyznawały katolicyzm.

Wśród niższych warstw społecznych żyjących na tych ziemiach dominowała kultura ruska, prawosławna. Zawarcie unii brzeskiej w 1596 roku w nieodległym Brześciu bardzo wiele zmieniło. Unia włączyła prawosławnych z terenu dawnej Rzeczpospolitej do Kościoła katolickiego, ale przy zachowaniu ich tradycji i autonomii.

Na terenie współczesnej gminy spotykały się różne kultury: pol¬ska i ruska, prawosławna, unicka i katolicka. Z czasem zamieszkali także Żydzi.

Przed 1576 rokiem erygowano w ówczesnych Kozieradach parafię prawosławną p.w. Opieki Najświętszej Panny Marii. Po 1596 roku podziały kościelne nie uległy zmianie. Funkcjonowała tutaj parafia greckokatolicka. Natomiast katolicy przynależeli do parafii w Janowie (Podlaskim).

Na kartach wielkiej historii

Kozierady weszły do wielkiej historii w czasie potopu szwedzkiego, czyli II wojny północnej (1655–1660). Przez miejscowość maszerowały liczne wojska polskie, siedmiogrodzkie, szwedzkie, sprzymierzone ze Szwedami wojska ks. Bogusława Radziwiłła, w 1660 roku były też wojska rosyjskie. Położenie w centrum kraju, przy ważnych szlakach drogowych, było idealne w okresie pokoju. W czasie wojny stało się przekleństwem. Od kwietnia do czerwca 1660 roku w Kozieradach stacjonował ze swoim wojskiem słynny dowódca tamtych czasów: Stefan Czarniecki. Szczegółowe opisy tego pobytu zostawił w swoich Pamiętnikach Jan Chryzostom Pasek. W dywizji Czarnieckiego był też Michał Skrzetuski – pierwowzór słynnej postaci znanej z Trylogii H. Sienkiewicza16. W 1666 roku pod Kozieradami przez dwa tygodnie stacjonowało wojsko litewskie.

Również podczas kolejnych wojen (III wojna północna, początek XVIII wieku) przez Konstantynów maszerowały różnego rodzaju woj¬ska. Tak było także w okresie wojny polsko¬-rosyjskiej w 1792 roku i podczas powstania kościuszkowskiego w 1794 roku, gdy właśnie w Konstantynowie zwołano pospolite ruszenie województwa podlaskiego.

Jednak nie tylko wojny świadczyły o roli Konstantynowa w historii. Od czasów Sedlnickiego miasteczko, a właściwie tutejszy pałac, bywa¬ło miejscem spotkań ważnych osobistości ów¬czesnego państwa. Źródła mówią o pobycie w pałacu konstantynowskim najważniejszych

dygnitarzy państwa: Branickich, Radziwiłłów, Czartoryskich, Potockich i wielu innych. Tutaj omawiano sprawy wielkiej polityki. Sprzyjało temu położenie w centrum kraju, bliskość Warszawy oraz licznych dworów magnackich w okolicy, w tym dworu Radziwiłłów w Białej.

W państwie austriackim

W XVIII wieku Rzeczpospolita była już słabym państwem. W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór kraju. W 1793 miał miejsce ko¬lejny. Powstanie kościuszkowskie z 1794 roku nie zdołało zmienić biegu historii. W rok później Rzeczpospolita została ostatecznie po¬dzielona między zaborców. Skończyła się pewna epoka. W wyniku tych wydarzeń ziemie współczesnej gminy włączono do państwa austriackiego jako nową prowincję Galicja Zachodnia, zwaną też Nową Galicją. Region podzielono na cyrkuły i okręgi. Siedziba nowej prowincji znajdowała się w Lublinie. Państwo austriackie było dużo lepiej zorganizowane i mocno zbiurokratyzowane. Okolice Konstantynowa początkowo włączono do cyrkułu bialskiego, z wyjątkiem wsi Gnojno. W 1803 roku połączono niektóre cyrkuły w większe. W tym podziale połączono cyrkuł bialski i włodawski w jeden duży cyrkuł włodawski. Ustrój na obszarach wiejskich był wzorowany na rozwiązaniach austriackich. Powstały tak zwane dominia, czyli obszary należące do jednego właściciela ziemskiego. Na czele dominium stał pan dane¬go majątku ziemskiego wyposażony w pełnomocnictwa czynników państwowych. Była to nowość na ziemiach polskich – do tej pory właściciele ziemscy nie posiadali uprawnień władz państwowych. Powstały także sądy gromadzkie – wiejskie, składające się z wójta i przysiężnych. Miały charakter sądów polubownych. Od werdyktu sądu gromadzkiego można było się odwołać do sądu dominium – właściciela ziemskiego. Wojny cesarza Napoleona z przełomu 1806 i 1807 miały duży wpływ na sprawy polskie. Wojska francuskie pokonały armie pruskie, austriackie oraz rosyjskie i wkroczyły na ziemie dawnej Rzeczpospolitej. Cesarz Francuzów Napoleon Bonaparte widział w Polakach sojuszników przeciw Prusom, Austrii i Rosji. Pokonane przez Francję mocarstwa musiały uznać ustępstwa, wśród nich było powołanie Księstwa Warszawskiego w 1807 roku – nowego państwa polskiego. Księstwo korzystało z nowoczesnych wzorców administracyjnych Prus i Francji. Jednak w czasie powstawania Księstwa Warszawskiego obszary współczesnej gminy leżały jeszcze w granicach Austrii.

W księstwie warszawskim

Okupacja austriacka zakończyła się w maju 1809 roku. Na teren ziemi konstantynowskiej wkroczyły wojska Księstwa Warszawskiego. W październiku 1809 roku oficjalnie przyłączono te obszary do Księstwa Warszawskiego. Od 1810 roku ustanowiono nowy podział administracyjny. Powołano departamenty i powiaty. Okolice współczesnej gminy przyłączono do departamentu siedleckiego i powiatu łosickiego.

Nowoczesne formy samorządu lokalnego zostały wprowadzone na ziemiach polskich właśnie w okresie Księstwa Warszawskiego (1807–1815). Jedną z ustaw wykonawczych do Konstytucji Księstwa był dekret z 23 lutego 1809 roku o gminach miejskich i wiejskich. Każda większa wieś licząca co najmniej 10 dymów (gospodarstw) stanowiła oddzielną gminę pod przewodnictwem wójta, którym z urzędu był pan danej wsi. Wójt miał zadania: rozsyłać i podawać do publicznej wiadomości rozkazy i zarządzenia rządowe, administrować majątkiem gminy, wypłacać pieniądze dla pracowników gminy, kierować robotami publicznymi.

Gminy pomocne były przy zbieraniu podatków, poborze rekrutów do wojska i przy ewidencji ludności. Powołano nawet radę gminy jako organ doradczy wójta. Gmina licząca do 100 mieszkańców miała trzech, a od 100 mieszkańców pięciu radnych. W tym okresie prawdopodobnie powołano jedną dużą gminę konstantynowską. Właściciel dóbr stał się z mocy prawa wójtem – urzędnikiem państwowym. Wojenna passa Cesarza Napoleona zakończyła się w 1812 roku po klęskach na Wschodzie. Wkrótce upadło wiele państw utworzonych przez niego, w tym także Księstwo Warszawskie.

Królestwo polskie 1815–1859

Po upadku Księstwa Warszawskiego, w 1815 roku, powstało Królestwo Polskie, pod berłem cara Rosji, które przejęło wiele rozwiązań z poprzedniej epoki.

W nowym państwie utworzono województwa w miejsce departamentów, pozostały też powiaty. Utworzono dodatkowy szczebel administracji w postaci obwodów skupiających po dwa – trzy powiaty. W ten sposób Konstantynów włączono do województwa podlaskiego, obwodu bialskiego i powiatu łosickiego. W 1837 roku województwa zostały przemianowane na gubernie, powstała zatem gubernia pod¬laska. Od 1842 roku obwody stały się powiatami, a powiaty okręgami bez większego znaczenia. W ten sposób obszar dzisiejszej gminy włączono do guberni podlaskiej i powiatu bialskiego. Od 1845 roku gubernię podlaską połączono z lubelską w jedną dużą gubernię lubelską. W latach 1845–1867 Konstantynów należał do guberni lubelskiej i powiatu bialskiego.

Gminy wiejskie powołane w Księstwie Warszawskim funkcjonowały nadal w Królestwie Polskim (od 1815 roku). Według Konstytucji Królestwa Polskiego wójt to było ostatnie ogniwo administracji krajowej. Do obowiązków wójta należało: tamować rozpowszechnianie czynów obrażających moralność, prowadzić statystykę ludności, zasiewów zboża i bydła, rozkwaterować przyrzeczoną w przychodzie ilość wojska, wydawać za¬świadczenia i paszporty, zapobiegać próżniactwu i żebractwu, zatrzymywać dezerterów, przystawiać powołanych rekrutów do wojska, przestrzegać, aby osoby przybywające do gminy wykazywały się właściwymi zaświadczeniami, utrzymywać protokoły odebranych rozkazów rządowych i w ogóle czynić zadosyć wszystkim poleceniom władz.

Na obszarze dzisiejszej gminy w zasadzie funkcjonowała jedna duża gmina wiejska o nazwie Konstantynów.

Dwory w rejonie Konstantynowa

W okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego na terenie współczesnej gminy funkcjonowały dwa dwory: Konstantynów i wyodrębniony dopiero w XIX wieku dwór w Komarnie. Ten pierwszy, należący do rodziny Aleksandrowiczów, był ważnym ośrodkiem gospodarczym i kulturalnym w regionie.

Osadnictwo w XIX wieku

Jak wspomniano, w XVI wieku powstała główna sieć osadnicza dzisiejszej gminy. W kolejnych stuleciach niewiele się zmieniło. Karczowano jedynie lasy pod nowe folwarki związane z dobrami konstantynowskimi, powstały one głównie w XIX stuleciu. Były to folwarki: Antolin, Solinki, Wandopol, Witoldów, Zakalinki. Owe folwarki często były niezamieszkałe (zwano je wtedy awulsami) lub też z nie¬wielką obsadą robotników folwarcznych.

Wiek XIX to czas, gdy w rejonie współczesnej gminy funkcjonowało 1 miasto, kilka wsi Komarno, Gnojno, Wiechowicze, Wólka Polinowska, Zakanale) zamieszkałych przez chłopów oraz kilka folwarków.

 

 ***

 

Gminna Rada Narodowa w Konstantynowie
(Gmina Konstantynów 1973–1990)

W grudniu 1970 roku I sekretarzem KC PZPR został Edward Gierek. Jego czasy są często z rozrzewnieniem wspominane przez star­szych mieszkańców wsi. Początki były bowiem bardzo obiecujące.

Polska dekady lat 70. XX wieku starała się wykonać wielki skok cywilizacyjny, ale struktura administracyjna obszarów wiejskich, gdzie miesz­kała większość społeczeństwa, tkwiła cały czas w latach 50. Potrzebne były głębokie zmiany.

Pomysłem na przebudowę struktury administracyjnej było powołanie na nowo gmin – dużych, samowystarczalnych jednostek z większymi uprawnieniami. Na czele gmin miał stanąć kompetentny naczelnik.

Już w 1971 roku rozpoczęły się przygotowania do wielkiej reformy administracyjnej – powołania gmin. Przygotowania trwały niemal cały rok 1972. Należało określić okręgi gminne, co często spotykało się z oporem społecznym. Przez wiele miesięcy szukano kandydatów na na­czelników i sekretarzy. Preferowano osoby z wyższym wykształceniem, co nie było łatwe na polskiej prowincji. Problemem było znalezienie odpowiedniej siedziby przyszłego urzędu gminy.

Przez cały rok 1972 trwały przygotowania do wielkiej reformy. Wśród nowo projektowanych gmin miała znaleźć się także gmina Konstantynów. Tworzenie przyszłej gminy koordynował początko­wo Czesław Żeglicki – pracownik urzędu powiatowego, następnie Eugeniusz Paluch. Dużym problemem był zupełny brak odpowied­niego budynku administracyjnego. Dotychczasowy nie nadawał się do tej funkcji. W planach była budowa nowego gmachu. Ostatecznie Urząd Gminy Konstantynów miał rozpocząć pracę w drewnianym budynku złożonym z 4 sal o metrażu 67 metrów kwadratowych.

29 listopada 1972 roku Sejm uchwalił ustawę o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych. Według ustawy o gminach gminne rady narodowe pozostawały or­ganem władzy państwowej i podstawowym organem samorządu społecznego na terenie gminy. Dalej ustawa głosiła: Gminna rada narodowa zapewnia wykonanie na terenie gminy zadań pań­stwowych, wzrost i unowocześnienie produkcji, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji rolnej, rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny gminy, zaspokajanie potrzeb bytowych ludności oraz umocnienie dyscypliny społecznej.

Nowa ustawa o samorządzie gminnym wprowadziła dość rewolu­cyjne jak na PRL zmiany. Ustalono wyraźny podział między funk­cjami stanowiącymi i wykonawczymi (do tej pory istniała jedność w postaci prezydiów gromadzkich rad narodowych). Organem uchwałodawczym stała się gminna rada narodowa. Liczyła ona od 20 do 50 radnych.

Rada narodowa funkcjonowała w oparciu o uchwalony przez siebie regulamin. Obradowała na sesjach (co 1-2 miesiące), na których po­dejmowała uchwały, jakie realizował naczelnik gminy jako organ wykonawczy.

Gminna rada ze swojego składu wybierała prezydium i komisje. Przewodniczącym rady zostawał, od 1974 roku, pierwszy sekretarz gminnego komitetu PZPR. Bardzo ważną rolę w gminie odgrywał przewodniczący GRN, który nadzorował również naczelnika gmi­ny. Przewodniczący GRN, jego zastępcy i szefowie komisji tworzyli prezydium gminnej rady narodowej. Prezydium to reprezentowało GRN na zewnątrz.

Wybory do gminnych rad narodowych przeprowadzono po raz pierw­szy w dniu 9 grudnia 1973 roku. Dlatego też początkowo w gminnych radach narodowych zasiadali dawni radni gromadzcy (styczeń – listo­pad 1973). Wybory do rad narodowych przeprowadzono następnie: 5 lutego 1978 roku, 17 czerwca 1984 roku i 19 czerwca 1988 roku.

Gminne rady narodowe powoływały komisje gminne. Komisje zbie­rały się cyklicznie, omawiając szczegółowe problemy w gminie (np. komisja rolnictwa).

Nowością w systemie gminnym było powołanie urzędu gminy. Był to terenowy organ administracji państwowej do wykonywania za­dań naczelnika gminy. Naczelnik gminy był powoływany i odwoły­wany przez wojewodę. Gminna rada narodowa mogła tylko wyrażać niewiążącą opinię o kandydaturze.

Według rozporządzenia dotyczącego uprawnień organów wykonaw­czych w gminie naczelnik gminy wykonuje swoje zadania przy pomocy podległego mu urzędu gminy i kierowników zakładów podporządkowanych gminnej radzie narodowej.

Urząd gminy zasadniczo dzielił się na trzy części: biuro urzędu, gmin­ną służbę rolną i urząd stanu cywilnego. Urząd gminy podzielony był na referaty kierowane przez sekretarza biura urzędu gminy. Ważną pozycję zajmował główny księgowy gminy. Gminna służba rolna (GSR) na czele miała kierownika. GSR tworzył zespół kilku osób sprawujący nadzór nad rolnictwem w gminie i or­ganizujący jego sprawy. W ramach urzędu gminy funkcjonował urząd stanu cywilnego zarzą­dzany przez kierownika.

W skład nowej gminy Konstantynów włączono sołectwa: Antolin, Gnojno, Komarno, Komarno-Kolonia, Konstantynów, Konstantynów­-Kolonia, Solinki, Wandopol, Wiechowicze, Witoldów, Wólka Po­linowska, Zakalinki, Zakalinki-Kolonia i Zakanale372. Gmina liczyła początkowo 4100 mieszkańców.

Z końcem maja 1975 roku miała miejsce kolejna reforma administra­cji kraju. Zlikwidowano powiaty i powołano małe województwa. Po­wstało małe województwo bialskopodlaskie z gminą Konstantynów.  Pierwszym naczelnikiem gminy był Eugeniusz Paluch, który sprawo­wał funkcję do maja 1975 roku. Od czerwca 1975 roku do marca 1977 roku naczelnikiem był Stanisław Pińkowski z Białej Podlaskiej. Od kwietnia 1977 roku do 30 października 1981 roku naczelnikiem był już Lucjan Golik (wyższe wykształcenie rolnicze), także zamiesz­kały w Białej Podlaskiej. 1 listopada 1981 roku naczelnikiem została Stanisława Celińska i pracowała na tym stanowisku do 1990 roku.

Główną księgową została Halina Mironiuk. W ostatnich latach dzia­łalności rad narodowych na tym stanowisku pracowała Genowefa Sosnowska.

Kierownikiem gminnej służby rol­nej został Janusz Hodun. Na czele USC stał Stanisław Misiewicz.

W UG zatrudniano w latach 70. XX wieku 30 osób, z czego w gminnej służbie rolnej 12. Większość mia­ła wykształcenie średnie. Warunki pracy urzędników były bardzo ciężkie. Kontrola z 1977 roku informowała: Pomieszczenia biuro­we urzędu znajdują się w trzech budynkach oddalonych od sie­bie o kilkanaście metrów. Pomieszczenia głównego budynku oraz budynku, gdzie znajduje się służba rolna ogrzewane są piecami węglowymi. (…) Jest zagrożenie dla zdrowia pracowników. Bardzo dużym mankamentem jest nadmierne zagęszczenie większości po­mieszczeń. Norma powierzchni przypadająca na jednego pracow­nika jest niższa niż 4 m2, a pomieszczenia z dużą ilością pracow­ników są pokojami przechodnimi.

Już od połowy lat 70. rozpoczęto budowę nowej siedziby UG. Wkrót­ce potem prace budowlane zostały przerwane i wznowione w 1981 roku, gdy naczelnikiem została Stanisława Celińska. W 1985 roku nowy gmach oddano do użytku. W uroczystym otwarciu uczestniczył wojewoda bialskopodlaski. Dotychczasowe pomieszczenia zajął nowo powołany Gminny Ośrodek Kultury.

W gminie powstała Gminna Szkoła Zbiorcza w Konstantynowie, któ­rej podlegały szkoła podstawowa w Komarnie oraz filie w Gnojnie i Jakówkach. Gminnym dyrektorem szkół został Marian Sempruch. Do ważniejszych osób w gminie należały: dyrektor banku spółdziel­czego Ryszard Rościński. prezes Gminnej Spółdzielni SCh Stanisław Czarnecki, prezes Spółdzielni Kółek Rolniczych Eugeniusz Paluch, kierownik Gminnego Ośrodka Zdrowia dr Antoni Sosnowski.

Na terenie gminy w obszarze zaopatrzenia i zbytu działała Gmin­na Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, która miała skup żywca, 2 punkty skupu ziemniaków, punkt skupu zbóż. Działalność handlo­wą prowadziły 23 sklepy. Wśród placówek kulturalnych i oświato­wych wymieniano zbiorczą szkołę gminną, przedszkole, dom ludowy, gminną bibliotekę z 6 filiami. Ochronę zdrowia zapewniał gminny ośrodek zdrowia. Działał też posterunek Milicji Obywatelskiej. Z innych instytucji należy wymienić: gorzelnię zakładu rolnego, spółdzielnię kółek rolniczych i bank spółdzielczy.

W dziedzinie sportu działały 4 koła Ludowych Zespołów Sporto­wych (LZS Konstantynów, LZS PGR Konstantynów, LZS Komarno, LZS Gnojno).

W 1986 roku tak scharakteryzowano gminę Konstantynów: pod względem zajmowanego obszaru jest jedną z najmniejszych w wo­jewództwie. Ogólna powierzchnia wynosi 87 km2.

Teren gminy za­mieszkuje 4 533 osób. Znaczny procent ludności zatrudniony jest poza rolnictwem (około 25%).

W 1986 roku na terenie gminy działały następujące jednostki oświatowe:

• szkoła podstawowa w Konstantynowie,
• szkoła podstawowa w Komarnie,
• punkt filialny w Jakówkach,
• przedszkole państwowe w Konstantynowie.

Do szkół uczęszczało łącznie 759 dzieci, do przedszkoli 69 dzieci. Kadra nauczycielska liczyła 56 osób. Baza szkolna była bardzo słaba. Jedynie państwowe przedszkole miało nowy budynek, oddany do użytku w 1985 roku. Na przy­kład szkoła podstawowa w Konstantynowie mieściła się w trzech lokalizacjach: byłym gmachu sakralnym, daw­nym pałacu i budynku po przedszkolu. Szkoła podstawo­wa w Komarnie mieściła się w dawnej gorzelni. Natomiast punkt filialny w Jakówkach to budynek przedwojenny, rozbudowany po wojnie.

W lepszych warunkach działała kultura. Nowo powołany GOK (1984) zajmował nowy budynek. Gminna biblioteka przeniosła się do wyremontowanego gmachu. Sieć kul­tury gminnej uzupełniały dwa punkty biblioteczne oraz Klub Rolnika.

Bezpieczeństwa strzegły 3 jednostki OSP: Konstantynów, Komarno, Gnojno, w tym 2 typu „S” oraz jedna typu „M”. Najgorsze warunki pracy miała OSP Gnojno.

Warto dodać, że w 1987 roku Konstantynów był miejscem, gdzie rozegrał się „turniej gmin” Boćki – Konstantynów. Było to ogólnopolskie wydarzenie transmitowane przez telewizję. Wszyscy mieszkańcy byli zaangażowani w to wydarzenie. Ulicami Konstantynowa przeszedł barwny pochód, a główne zmagania miały miejsce w parku wo­kół pałacu.

Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku cała polska gospodarka, w tym także polskie rolnictwo, przeżyła gwałtowne załamanie. Jedną z przyczyn był nieurodzaj, ale też niska produktywność uprzywilejowanych przez władze, oderwanych od praw eko­nomii państwowych gospodarstw. Spadła opłacalność gospo­darstw prywatnych, uzależnionych od państwowych cen skupu oraz słabego zaopatrzenia w materiały i narzędzia. Nakłady in­westycyjne przeznaczane na państwowe gospodarstwa nie przy­nosiły efektów. Rolnictwo indywidualne uzyskiwało lepsze wy­niki przy niższych nakładach. Młodzi rolnicy chcieli się rozwijać, jednak skostniały system gospodarczy stał temu na przeszkodzie.

Kryzys gospodarczy przełożył się na wielkie braki w sklepach miasta i wsi. Z niedostatkiem żywności ludność wiejska umiała sobie poradzić, gorzej wiodło się nauczycielom czy urzędnikom, którzy nie mieli swojej ziemi. Ludność robotnicza miast oraz „inte­ligencja pracująca w miastach” otrzymywała kartki żywnościowe.

W 1980 roku cały kraj pogrążał się w kryzysie. W urzędach gmin przy naczelnikach gmin rozpoczęły działalność komisje rozdzia­łu maszyn rolniczych. Skromnych dostaw nie mogło wystarczyć dla wszystkich. Na wsiach zapanowało wielkie rozgoryczenie
i wybuchały liczne konflikty.

W grudniu 1981 roku wprowadzono stan wojenny. Była to roz­paczliwa próba obrony systemu socjalistycznego w Polsce. Dzia­łalność rad narodowych została zawieszona na kilka miesię­cy. W każdej gminie powołano Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego.

Do gmin przybyły Terenowe Grupy Operacyjne, które miały uzdrowić sytuację gospodarczą. Jednak metodami wojskowymi nie udało się naprawić niewydolnego systemu gospodarczego.

Po zniesieniu stanu wojennego (1983) władze postanowiły stworzyć pozory zmiany na terenach wiejskich, aby spacyfikować nie najlepsze nastroje. Ustawa z 20 lipca 1983 roku o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego powołała nowe instytucje na kształt samorządu terytorialnego. Każde sołectwo stało się jednostką samo­rządu wiejskiego. Nie był to samorząd w pełnym tego słowa znacze­niu. Przepisy były dość niejasne i różnie je interpretowano. Samorząd wiejski otrzymał prawo do dysponowania własnymi funduszami, ale nie uzyskał osobowości prawnej. Zebrania wiejskie decydowa­ły o sprawach lokalnych, powoływały sołtysa i radę sołecką jako organy wykonawcze. Na czele rady mógł stanąć przewodniczący rady sołeckiej, ale często kierował nią sołtys, pełniący jednocześnie funkcję przewodniczącego rady sołeckiej. Główną osobą reprezen­tującą samorząd wiejski stawał się przewodniczący rady sołeckiej. Prawo zwoływania zebrań wiejskich przysługiwało radzie sołeckiej na wniosek 1/5 pełnoletnich mieszkańców sołectwa. Sołectwo mogło uchwalić swój statut i powoływać komisje. Nadzór nad samorządem wiejskim sprawowała rada narodowa oraz naczelnik. Nowa ustawa obligowała naczelnika gminy i GRN do respektowania uchwał zebrań wiejskich.

Wszelkie sprawy dotyczące poszczególnych wsi musiały być ustalane z danym samorządem wiejskim.

Wybory do rad sołeckich przeprowadzono jesienią 1984 roku, na­tomiast kolejne jesienią 1988 roku. Mimo wszystko był to początek pewnej podmiotowości i samodzielności poszczególnych społeczno­ści wiejskich.

W latach 70. i 80. XX wieku zakończyła się elektryfikacja polskiej wsi, powstały najpotrzebniejsze drogi, przy czym w dużej mierze za po­mocą czynów społecznych. Często była to jedyna możliwość budowy drogi czy mostu.

W latach 80. XX wieku z jednej strony cały czas dotowano nierentow­ne PGR-y i spółdzielcze jednostki. Nie zrezygnowano z kolektywizacji wsi poprzez oddawanie prywatnych gruntów rolniczych w zamian za rentę rolniczą. Z drugiej zaś pojawiła się możliwość rozwoju pry­watnej inicjatywy gospodarczej, powstawały pierwsze specjalistyczne gospodarstwa rolne.

Gmina Konstantynów odniosła kilka sukcesów w okresie lat 80. XX wieku. W 1989 roku zwyciężyła w konkursie „Najpiękniejsza wieś Podlasia”. Udział w „Turnieju Gmin” był także wyróżnieniem. W 1984 roku gmina zajęła I miejsce w wojewódzkim konkursie „Gmina Mistrz Gospodarności”.

Rok 1989 roku przyniósł duże zmiany w naszym kraju. W 1990 roku, wraz z wejściem w życie ustawy o samorządzie terytorialnym, dla gminy Konstantynów rozpoczął się nowy okres w dziejach.

 

 ***